Easy to study in physics & computer vision, Lecture notes of Computer Vision

Download Easy to study in physics & computer vision and more Lecture notes Computer Vision in PDF only on Docsity!

fcgkj

(jkT; fo'ks"k)

Think

IAS...

Think

Drishti

nwjLFkf'k{kkdk;ZØe(Distance Learning Programme)

fcgkj yksd lsok vk;ksx (BPSC)

Code: BRPM

641, izFke ry] MkW- eq[kthZ uxj] fnYyh& 110009 nwjHkk"k % 011-47532596, 87501 87501 Vksy izQh % 1800-121- Web : www.drishtiIAS.com E-mail : online@groupdrishti.com

ikB~;Øe] uksV~l rFkk cSp lacaèkh updates fujarj ikus ds fy;s fuEufyf[kr ist dks “like” djsa www.facebook.com/drishtithevisionfoundation www.twitter.com/drishtiias

fcgkj

(jkT; fo'ks"k)

fcgkj yksd lsok vk;ksx (BPSC)

 - 1. fcgkj % lkekU; ifjp; 5– - 2. fcgkj % izkphu bfrgkl 10– - 3. fcgkj % eè;dkyhu bfrgkl 16– - 4. fcgkj % vkèkqfud bfrgkl 19– - 5. fcgkj % HkkSxksfyd fLFkfr o mPpkop 61– - 5.1 fcgkj dh HkkSxksfyd fLFkfr - 5.2 fcgkj esa izkÑfrd mPpkop - 6. fcgkj % tyok;q ,oa e`nk 66– - 6.1 tyok;q - 6.2 e`nk@feV~Vh - 7. fcgkj % viokg ra=k ,oa flapkbZ 71– - 7.1 ufn;k¡ - 7.2 ¯lpkbZ - 8. fcgkj % Ñf"k o i'kqikyu 81– - 8.1 Ñf"k - 8.2 i'kqikyu - 9. fcgkj % ou ,oa oU;tho vHk;kj.; 94– 

• 10. fcgkj % [kfut lalkèku 105–
  • 11. fcgkj % vkS|ksxhdj.k ,oa fu;kstu 112–
• 12. fcgkj % ÅtkZ lalkèku 119–
• 13. fcgkj % ifjogu ,oa lapkj 122–
• 14. fcgkj % tux.kuk& 2011 126–
• 15. fcgkj % jktO;oLFkk ,oa iz'kklu 134–
  • 15.1 fcgkj foèkkuifj"kn
  • 15.2 fcgkj foèkkulHkk
  • 15.3 jkT;iky
  • 15.4 fcgkj dh eaf=kifj"kn
  • 15.5 mPp U;k;ky;
• 16. fcgkj % iapk;rh jktO;oLFkk 148–
• 17. fcgkj % f'k{kk] LokLF; ,oa [ksydwn 152–
• 18. fcgkj % i;ZVu 159–
  • 18.1 jkT; esa i;ZVu ,oa i;ZVd LFky dk Lo:i
  • 18.2 fcgkj esa vofLFkr fofHkUu èkeks± ds izeq[k èkk£ed LFky ,oa egÙo
• 19. fcgkj % dyk ,oa laLÑfr 166–
• 20. fcgkj % iqjLdkj ,oa lEeku 182–
• 21. fcgkj% jkT;&lapkfyr ;kstuk,¡ 188–
• 22. fcgkj % lelkef;dh 201–
• 23. fcgkj % izfl¼ O;fDrRo 210–
• 24. fofoèk 226–
  • 24.1 fcgkj }kjk fo'ks"k jkT; ds ntsZ dh ek¡x
  • 24.2 fcgkj e|fu"ksèk vkSj mRikn vfèkfu;e]
  • 24.3 fcgkj yksd lsokvksa dk vfèkdkj vfèkfu;e]
  • 24.4 fcgkj dh jkT; jktuhfr
  • 24.5 laln esa fcgkj

fcgkj % lkekU; ifjp;

(Bihar : General Introduction)

z z jkT; dk uke & fcgkj] ,slk ekuk tkrk gS fd bl {ks=k esa ckS¼ eBksa (fogkjksa) dh vfèkdrk ds dkj.k] bl {ks=k dk uke fcgkj iM+kA mYys[kuh; gS fd ;g {ks=k izkphu le; esa ckS¼ èkeZ dk izeq[k dsUnz jgk gSA z z jkT; dh LFkkiuk (fcgkj fnol) & 22 ekpZ] 1912

z z jkT; dh jktèkkuh & iVuk (izkphu le; esa ikVfyiq=k] iq"iiqj] dqlqeiqj rFkk vthekckn blds vU; uke jgs gSaA)

z z jkT; dh HkkSxksfyd fLFkfr & 24°20'10" ls 27°31'15" mÙkjh va{kk'k rFkk 83°19'50" ls 88°17'40" iwohZ ns'kkarj ds eè; z z jkT; dk {ks=kiQy & 94,163 oxZ fdeh- (ns'k dk 13 ok¡ lcls cM+k jkT;)

z z mÙkj ls nf{k.k dh yackbZ & 345 fdeh-

z z iwoZ ls if'pe dh yackbZ & 483 fdeh-

z z jkT; dh lhek ls yxs jkT; & 3, if'pe caxky (iwoZ)] mÙkj izns'k (if'pe) rFkk

kj[kaM (nf{k.k)A

z z jkT; dh lhek ls yxk ns'k & usiky (mÙkj esa)

vè;k;

1

v è;k;

1

14 fcgkj (jkT; fo'ks"k)

z z gfj flag nso bl oa'k dk vafre 'kkld FkkA blds gh 'kkludky esa x;klqíhu rqxyd dk caxky vfHk;ku gqvk FkkA z z bl oa'k dk 1378 bZ- esa iw.kZ :i ls iru gks x;kA

tSu èkeZ o egkohj ckS¼ èkeZ z z bl èkeZ ds 24 osa rhFk±dj egkohj dk tUe 540 bZ-iw- esa dqaMxzke (oS'kkyh) esa gqvk Fkk z z buds firk dk uke fl¼kFkZ] tcfd ekrk dk uke f=k'kyk FkkA z z 42 o"kZ dh vk;q esa Ítqikfydk unh ds rV ij bUgsa Kku dh izkfIr gqbZA z z 72 o"kZ dh mez esa jktx`g ds lehi (ikokiqjh) 468 bZ-iw- esa bUgsa fuokZ.k izkfIr gqbZA

z z ckS¼ èkeZ ds izorZd xkSre cq¼ dk tUe yqafcuh esa gqvk FkkA buds cpiu dk uke fl¼kFkZ FkkA z z budh iRuh dk uke ;'kksèkjk tcfd iq=k dk uke jkgqy FkkA z z budks 35 o"kZ dh vk;q esa cksèkx;k esa fujatuk unh (iQYxq) ds rV ij Kku dh izkfIr gqbZA bl ?kVuk dks lacksèkh dgk tkrk gSA

ijh{kksi;ksxh egÙoiw.kZ rF;

z z rrh; ckS¼ lHkk ikVfyiq=k esa cqykbZ xbZ FkhA z z fo'o dk igyk x.kra=k oS'kkyh esa fyPNoh ds }kjk LFkkfir fd;k x;k FkkA z z cksèkx;k esa yxk gqvk cksfèko{k viuh ih<+h dk pkSFkk o`{k gSA

z z mn~;u dks ikVfyiq=k dk laLFkkid ekuk tkrk gSA z z uan oa'k ds i'pkr~ exèk ij ekS;Z oa'k dk 'kklu LFkkfir gqvkA z z ?kukuan fldanj egku dk ledkyhu FkkA z z ikVfyiq=k fLFkr panzxqIr dk jktegy ydM+h dk cuk gqvk FkkA z z cjkcj dh xqiQkvksa dk mi;ksx vkthod laiznk; ds yksxksa us vius vkJ;x`g ds :i esa fd;k FkkA z z Hkkczq vfHkys[k esa v'kksd dks exèk dk lezkV crk;k x;k gSA

z z vtkr'k=kq ds le; esa izFke ckS¼ laxhfr jktx`g esa vk;ksftr gqbZ FkhA

uksV% fcgkj ds izkphu bfrgkl ls lacafèkr rF;ksa ds foLr`r vè;;u ds fy;s fcgkj Mh-,y-ih- ds izkphu Hkkjr (fcgkj ds fo'ks"k lanHkZ lfgr) cqdysV dks ns[ksaA

cgqfodYih; iz'u

1. dukZV oa'k dk laLFkkid dkSu Fkk
   60–62oha] B.P.S.C. (Pre) (a) ukU; nso (b) uj flag nso (c) fot; nso (d) gfj nso (e) mijksDr esa ls dksbZ ugha@mijksDr esa ls ,d ls vfèkd
2. dukZV oa'k dk vafre 'kkld dkSu Fkk
   (a) gfj flag (b) jke flag

(c) efr flag (d) ';ke flag (e) mijksDr esa ls dksbZ ugha@mijksDr esa ls ,d ls vfèkd

3. ukyank fo'ofo|ky; ds laLFkkid dkSu Fks
   56–59oha] B.P.S.C. (Pre) (a) panzxqIr foØekfnR; (b) dqekjxqIr (c) èkeZiky (d) iq";xqIr
4. egkohj Lokeh dk tUe dgk¡ gqvk Fkk
   53, 55, 47, 42oha] B.P.S.C. (Pre) (a) dqaMxzke (b) ikVfyiq=k (c) oS'kkyh (d) exèk

fcgkj % izkphu bfrgkl 15

5. exèk dh izkjafHkd jktèkkuh dkSu&lh Fkh
   53, 55, 47oha] B.P.S.C. (Pre) (a) ikVfyiq=k (b) oS'kkyh (c) jktx`g (fxfjczt) (d) paik
6. vtkr'k=kq ds oa'k dk uke D;k Fkk
   53–55oha] B.P.S.C. (Pre) (a) ekS;Z (b) g;Zd (c) uan (d) xqIr
7. r`rh; ckS¼ lHkk fdl LFkku ij cqykbZ xbZ Fkh
   53–55oha] B.P.S.C. (Pre) (a) r{kf'kyk (b) lklk; (c) cksèkx;k (d) ikVfyiq=k
8. cksèkx;k esa ¶cksfèk o{k¸ vius oa'k dh fdl ih<+h dk gS\ **48–52oha] B.P.S.C. (Pre)** (a) rrh; (b) prqFkZ (c) iape (d) "k"Be
9. fo'o dk igyk x.kra=k oS'kkyh esa fdlds }kjk LFkkfir fd;k x;k\ 48–52oha] B.P.S.C. (Pre) (a) ekS;Z (b) uan (c) xqIr (d) fyPNoh
10. ikVfyiq=k ds laLFkkid gS
    48, 52, 44oha] B.P.S.C. (Pre) (a) mn;u (b) v'kksd (c) fcafclkj (d) egkin~e uan
11. uan oa'k ds i'pkr~ exèk ij fdl jktoa'k us 'kklu fd;k
    (a) ekS;Z (b) 'kaqx (c) xqIr (d) paik
12. bZlk iwoZ NBh lnh esa fo'o dh izFke x.kra=kkRed O;oLFkk dgk¡ LFkkfir Fkh\ 46 oha] B.P.S.C. (Pre) (a) oS'kkyh (b) ,Fksal (c) LikVkZ (d) ikVfyiq=k
13. phuh ;k=kh g~osulkax us fdl fo'ofo|ky; esa vè;;u fd;k Fkk\ 46 oha] B.P.S.C. (Pre) (a) r{kf'kyk (b) foØef'kyk (c) exèk (d) ukyank
14. og lzksr ftlesa ikVfyiq=k ds iz'kklu dk o.kZu miyCèk gS] og gS& (a) fnO;konku (b) vFkZ'kkL=k (c) bafMdk (d) v'kksd ds f'kykys[k
15. v'kksd ds 'kkludky esa ckS¼ lHkk fdl uxj esa vk;ksftr dh xbZ Fkh& 45 oha] B.P.S.C. (Pre) (a) exèk (b) ikVfyiq=k (c) leLrhiqj (d) jktx`g
16. fuEufyf[kr esa ls exèk dk dkSu&lk jktk fldanj egku ds ledkyhu Fkk\ 44 oha] B.P.S.C. (Pre) (a) egkin~euan (b) ?kukuan (c) lqdYi (d) panzxqIr ekS;Z
17. foØef'kyk f'k{kk dsanz ds laLFkkid dk uke gS& 43 oha] B.P.S.C. (Pre) (a) nsoiky (b) èkeZiky (c) u;u iky (d) ujsanz iky
18. ikVfyiq=k esa fLFkr panzxqIr dk egy eq[;r% cuk Fkk& 41 oha] B.P.S.C. (Pre) (a) b±Vksa dk (b) iRFkj dk (c) ydM+h dk (d) feV~Vh dk
19. cjkcj dh xqiQkvksa dk mi;ksx fdlus vkJ;x`g ds :i esa fd;k\ 40 oha] B.P.S.C. (Pre) (a) vkthfodksa us (b) Fkk#vksa us (c) tSuksa us (d) rkaf=kdksa us
20. og LraHk ftlesa v'kksd us Lo;a dks exèk dk lezkV crk;k gS& 39 oha] B.P.S.C. (Pre) (a) eLdh dk y?kq LraHk (b) :feuns;h LraHk (c) dhu LraHk (d) Hkkczq LraHk
21. xkSre cq¼ dk tUe dgk¡ gqvk Fkk
    (a) dqaMxzke esa (b) ikVfyiq=k esa (c) yqafcuh esa (d) oS'kkyh esa
22. vtkr'k=kq ds 'kkludky esa izFke ckS¼ laxhfr dk vk;kstu fdl uxj esa fd;k x;k Fkk
    (a) jktx`g (b) exèk (c) ikVfyiq=k (d) d'ehj

mÙkjekyk

1. (a) 2. (a) 3. (b) 4. (a) 5. (c) 6. (b) 7. (d) 8. (b) 9. (d) 10. (a)
2. (a) 12. (a) 13. (d) 14. (c) 15. (b) 16. (b) 17. (b) 18. (c) 19. (a) 20. (d)
3. (c) 22. (a)

fcgkj % vkèkqfud bfrgkl

(Bihar : Modern History)

chrh gqbZ ?kVukvksa dk fyf[kr ,oa izkekf.kd fooj.k gh bfrgkl dgykrk gSA fcgkj esa vkèkqfud bfrgkl dk dkyØe lkekU;r% ;wjksih; O;kikfj;ksa ds vkxeu ls ekuk tkrk gSA pw¡fd ;wjksih; O;kikfj;ksa us Hkkjr vkxeu ds Øe esa fcgkj dk Hkh pDdj yxk;k rFkk fcgkj ds lkFk varjkZ"Vªh; Lrj ij O;kikj dks liQy cuk;kA blh Øe esa vkxs c<+rs gq, fofHkUu ;wjksih; jk"Vªksa us fcgkj esa vusd iSQfDVª;k¡ LFkkfir dhA varrksxRok fcgkj dh jktuhfr esa gLr{ksi dj 'kklu lapkyu gsrq losZlokZ cus] rRi'pkr~ fcgkj ds yksxksa esa Hkh jk"Vªoknh Hkkouk mtkxj gqbZ rFkk Lora=k jkT; dh ek¡x mBus yxh] ftldk vkxs pydj Lora=k fcgkj jkT; ds :i esa xBu gqvkA

iqrZxht Mp izQk¡lhlh Msful vaxzzs”kh bZLV bafM;k daiuh

vkèkqfud fcgkj esa ;wjksih; O;kikfj;ksa ds vkxeu dk Øe

z z fcgkj esa iqrZxkyh O;kikfj;ksa dk vkxeu% loZizFke fcgkj esa iqrZxkyh O;kikjh vk, tks caxky ds gqxyh esa LFkkfir O;kikfjd dsanz ls uko ds ekè;e ls iVuk vk;k&tk;k djrs FksA iqrZxkfy;ksa }kjk fu;kZfrr oLrqvksa esa eq[;r% phuh feV~Vh ds crZu rFkk fofHkUu izdkj ds elkys Fks tcfd vk;kfrr oLrqvksa esa eq[; :i ls lwrh oL=k ,oa vU; izdkj ds oL=k gksrs FksA

z z fcgkj esa Mp O;kikfj;ksa dk vkxeu% Mpksa us loZizFke 1632 bZ- esa orZeku iVuk dkWyst ds mÙkjh Hkkx esa fLFkr bekjr esa izFke Mp iSQDVªh dh LFkkiuk dh FkhA Mpksa dk vfèkdka'k #>ku 'kksjs ds O;kikj dh rjiQ FkkA blosQ vykok phuh] viQhe ,oa lwrh oL=k ds O;kikj esa Hkh budh dkiQh vfHk#fp jgh gSA

z z lfEefyr :i ls fcgkj] caxky ,oa mM+hlk esa O;kikj djus gsrq Mp izèkku ukfFk;l oSxMsau c:d us eqxy lezkV vkSjaxtsc ls 1662 bZ- esa ,d iQjeku izkIr fd;kA

z z fcgkj esa Úk¡lhlh O;kikfj;ksa dk vkxeu% fcgkj esa Úk¡lhlh daiuh dk vfLrRo iVuk esa 1734 bZ- esa eky xksnke dh LFkkiuk ls ekuh tkrh gSA budk eq[; mn~ns'; fcgkj ls 'kksjk izkIr djds vius O;kikj dks mUur Lo:i esa LFkkfir djuk FkkA z z Úk¡lhlh daiuh ds izeq[k ,e- tha;kyk caxky NksM+dj 2 ebZ] 1757 bZ- dks fcgkj ds Hkkxyiqj rFkk 3 twu] 1757 bZ- dks iVuk igq¡pkA z z fcgkj esa Msfu'k O;kikfj;ksa dk vkxeu% loZizFke fcgkj ds iVuk esa Msfu'k iSQDVªh dh LFkkiuk 1774–75 bZ- esa gqbZA ;s eq[;r% 'kksjs dk O;kikj djrs Fks] ckn esa fczfV'k daiuh ls erHksn gksus ds i'pkr~ buds O;kikfjd iSQDVªh ,oa LFky tCr gks x,A

z z fcgkj esa vaxzsth bZLV bafM;k daiuh dk vkxeu% igyh ckj iVuk esa vaxzsth bZLV bafM;k daiuh ds izeq[k ds :i esa 1664 bZ- esa tkWc pkjukWd dks fu;qDr fd;k x;k tks 1680–81 rd bl in ij jgkA 1691 bZ- esa iVuk ds xqytkj ckx esa vaxzsth bZLV bafM;k daiuh dk LFkk;h eky xksnke LFkkfir gqvkA Iyklh dh yM+kbZ (23 twu] 1757 bZ-) ,oa cDlj ds ;q¼ (22 vDVwcj] 1764 bZ-) esa vaxzstksa ds foftr gksus ds i'pkr~ fcgkj iw.kZ :i ls vaxzsth 'kklu ds vèkhu gks x;k] ftldh iqf"V bykgkckn dh lafèk (12 vxLr] 1765 bZ-) ls gqbZA bl lafèk ds rgr vaxzsth bZLV bafM;k daiuh dks lfEefyr :i ls fcgkj] caxky rFkk mM+hlk dh nhokuh izkIr gks xbZA bl lafèk esa eq[; :i ls ijkftr i{k dk usrRo eqxy lezkV 'kkgvkye f}rh; us fd;k tcfd foftr i{k dk usrRo bZLV bafM;k daiuh ds izèkku jkWcVZ Dykbo us fd;kA

v è;k;

4

fcgkj % HkkSxksfyd fLFkfr o mPpkop

(Bihar : Geographical Location and Relief)

fdlh Hkh jkT; ds HkkSxksfyd ifjn`'; ds ckjs esa tkuus ds fy;s mldh HkkSxksfyd fLFkfr o mPpkop tkuuk vko';d gksrk gSA bl lanHkZ esa fcgkj dh HkkSxksfyd fLFkfr o mPPkkop esa dkiQh fofoèkrk,¡ ikbZ tkrh gSA buesa ioZr] iBkj] eSnku vkSj vU; HkkSxksfyd mPpkop feydj fcgkj dh HkkSxksfyd lajpuk dks ,d fo'ks"k :i iznku djrs gSaA

5.1 fcgkj dh HkkSxksfyd fLFkfr (Geographical Location of Bihar)

z z fcgkj Hkkjr ds mÙkj&iwohZ {ks=k esa fLFkr ,d Hkw&vkosf"Br jkT; gSA blds mÙkj esa usiky] nf{k.k esa >kj[kaM] iwjc esa if'pe caxky rFkk if'pe esa mÙkj izns'k fLFkr gSA

z z fcgkj jkT; dk HkkSXkksfyd foLrkj 24º20'10'' mÙkjh v{kka'k ls 27º31'15'' mÙkjh v{kka'k rFkk 83º19'50'' iwohZ ns'kkarj ls 88º17'40'' iwohZ ns'kkarj ds eè; gSA

z z bldk laiw.kZ {ks=kiQy 94,163 oxZ fdeh- gS] ftlesa xzkeh.k {ks=kiQy 92,257.51 oxZ fdeh- rFkk 'kgjh {ks=kiQy 1,095.49 oxZ fdeh- gSA ;g Hkkjr ds dqy {ks=kiQy dk yxHkx 2 - 86% gSA

z z fcgkj dh mÙkj ls nf{k.k rd vfèkdre yackbZ 345 fdeh- rFkk iwjc ls if'pe rd vfèkdre pkSM+kbZ 483 fdeh- gSA

z z leqnz rV ls fcgkj dh nwjh yxHkx 200 fdeh- gSA leqnz ry ls bl jkT; dh mQ¡pkbZ 173 iQhV gS rFkk ;g xaxk&gqxyh unh ekxZ }kjk leqnz ls tqM+k gSA

HkwxfHkZd lajpuk (Geological structure)

fcgkj dh HkwxfHkZd lajpuk ds vè;;u gsrq fofHkUu ;qx esa fufeZr pV~Vkuksa dk iz;ksx fd;k tkrk gSA

fcgkj esa ikbZ tkus okyh pV~Vkuksa dks 4 izeq[k lajpukRed lewgksa esa j[kk tkrk gSμ

(i) èkkjokM+ pV~Vkusa (ii) foaè;u lewg dh pV~Vkusa

(iii) Vf'kZ;jh pV~Vkusa (iv) DokVuZjh pV~Vkusa

èkkjokM+ pV~Vkusa z z izh&dSafcz;u ;qx esa fufeZr ;s pV~Vkusa fcgkj ds nf{k.k&iwohZ Hkkx] eqaxsj esa fLFkr [kM+xiqj dh igkM+h] teqbZ] uoknk] jktxhj vkfn LFkkuksa ij ikbZ tkrh gSaA

z z LysV] DokV~ZtkbV vkfn èkkjokM+ lewg dh pV~Vkusa gSaA

foaè;u lewg dh pV~Vkusa

z z bl lewg dh pV~Vkusa lksu unh ds mÙkj esa fLFkr jksgrkl rFkk dSewj f”kys esa ikbZ tkrh gSaA bu pV~Vkuksa ls lhesaV m|ksx ds fy;s pwuk&iRFkj rFkk xaèkd fuekZ.k ds fy;s ik;jkbV feyrk gSA

z z ckyw&iRFkj] DokV~ZtkbV] MksyksekbV] pwuk iRFkj vkfn bl lewg dh pV~Vkusa gSaA

z z bl lewg dh pV~Vkuksa dk iz;ksx lklkjke] vkxjk] fnYyh rFkk t;iqj esa fufeZr ,sfrgkfld Lekjdksaa rFkk lkjukFk] lk¡ph ds ckS¼ Lrwiksa esa fd;k x;k gSA

Vf'kZ;jh pV~Vkusa Vf'kZ;jh ;qx dh pV~Vkusa if'peh paikj.k ds mÙkj&if'peh Hkkx&jkeuxj nwu rFkk lkses'oj Js.kh esa ikbZ tkrh gSaA

vè;k;

5

fcgkj % viokg ra=k ,oa flapkbZ

(Bihar : Drainage System and Irrigation)

fcgkj esa fo|eku viokg ra=k ds varxZr eq[;r% ufn;ksa] >hyksa] vknzZHkwfe] tyizikr rFkk fofHkUu xeZ tydqaMksa dks 'kkfey fd;k tkrk gSA bl viokg ra=k ds varxZr fofHkUu ufn;ksa ls fudkyh xbZ ugjksa rFkk uydwiksa] rkykcksa ,oa dqvksa ds ekè;e ls laiw.kZ izns'k esa flapkbZ dh tkrh gSA

7.1 ufn;k¡ (Rivers)

fcgkj esa izokfgr gksus okyh izeq[k ufn;k¡ fuEufyf[kr gSaμ

xaxk z z ewy :i ls ;g unh HkkxhjFkh ds uke ls xaxks=kh fgeun (mÙkjk[kaM) ls fudyrh gSA nsoiz;kx (mÙkjk[kaM) esa HkkxhjFkh o vyduank ds laxe ds ckn bls xaxk ds uke ls tkuk tkrk gSA

z z fcgkj esa bl unh dh yackbZ yxHkx 445 fdyksehVj gS] gkyk¡fd] Hkkjr esa bldh dqy yackbZ yxHkx 2525 fdyksehVj gSA z z fcgkj esa ;g unh (if'pe ls iwoZ ds Øe esa) eq[;r% cDlj] Hkkstiqj] lkj.k] iVuk] oS'kkyh] leLrhiqj] csxwljk;] [kxfM+;k] eqaxsj] Hkkxyiqj rFkk dfVgkj ftyksa ls izokfgr gksrh gSA z z ;g unh pkSlk (cDlj) ds ikl fcgkj esa izos'k djrh gS rFkk dfVgkj (fcgkj) ,oa lkgscxat (>kj[kaM) ds chp lhek cukrs gq, if'pe caxky esa izos'k dj tkrh gSA z z fcgkj esa blesa ck;ha vksj (mÙkj fn'kk) ls feyus okyh ufn;ksa esa ?kk?kjk] xaMd] ckxerh] cyku] cw<+h xaMd] dkslh] deyk rFkk egkuank izeq[k gSaA z z blesa nk;ha vksj (nf{k.k fn'kk) ls feyus okyh ufn;ksa esa lksu] deZuk'kk] iquiqu rFkk fdÅy izeq[k gSA

?kk?kjk ( lj;w ) unh z z bl unh dk mn~xe frCcr ds iBkj ij ekuljksoj >hy ds ikl fLFkr ekipkspqax fgeun (Xysf'k;j) ls gksrk gSA

z z fcgkj esa bl unh dh yEckbZ ek=k 83 fdyksehVj gSA ;g njkSyh (lhoku ftyk) ds utnhd fcgkj esa izos'k djrh gS rFkk fjfoyxat (lkj.k ftyk) ds ikl xaxk esa fey tkrh gSA

z z bl unh dks lj;w rFkk djukyh ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA

lksu z z ;g xaxk esa nkfguh vksj (nf{k.k fn'kk) ls feyus okyh izeq[k unh gSA bl unh dk mn~xe vejd.Vd (eè; izns'k) ls gksrk gSA z z ;g jksgrkl ftys ls fcgkj esa izos'k djrh gS rFkk iVuk ds lehi xaxk unh esa fey tkrh gSA z z bldh fcgkj esa yEckbZ tgk¡ dqy 202 fdyksehVj gS] ogha bldh lEiw.kZ yEckbZ 784 fdyksehVj gSA

z z xksin] dUgj] mÙkjh dks;y rFkk fjgUn bldh izeq[k lgk;d ufn;k¡ gSaA z z bl unh ij nf{k.k&if'pe fcgkj dh lcls cM+h ¯lpkbZ ifj;kstuk fu£er gSA

dkslh z z ;g unh viuk ekxZ cnyus ds fy;s dq[;kr gSA bl unh esa izfro"kZ vkus okyh Hkh"k.k ck<+ ds dkj.k bls ^fcgkj dk 'kksd* dgk tkrk gSA

z z ;g unh lqikSy] lgjlk] eèksiqjk rFkk iw².k;k ftyksa ls izokfgr gksus ds ckn xaxk unh esa fey tkrh gSA

vè;k;

1

v è;k;

7

fcgkj % Ñf"k o i'kqikyu

(Bihar : Agriculture and Animal Husbandry)

Ñf"k o i'kqikyu fcgkj esa vkthfodk dk izeq[k lkèku gSA bl dk;Z esa yxHkx fcgkj dh 85% dk;Z'khy tula[;k yxh gqbZ gSA ;gk¡ [kk|kUu iQlyksa ds varxZr eq[;r% èkku] xsgw¡] eDdk] tkS] Tokj] jkxh] cktjk] ljlksa] vjgj] puk] elwj rFkk udnh ;k O;kolkf;d iQlyksa ds varxZr xUuk] esLrk] e[kkuk] fepZ] pk;] twV rFkk rackdw dh Ñf"k dh tkrh gSA i'kqikyu ds varxZr eq[;r% xk;] HkSal] HksM+] cdjh] lwvj] eqxhZikyu rFkk eRL;ikyu dk dk;Z fd;k tkrk gSA

8.1 Ñf"k (Agriculture)

z z fcgkj ,d Ñf"k&izèkku jkT; gS] ;gk¡ dh yxHkx 85% tula[;k Ñf"k ij vkfJr gSA

z z ;gk¡ Ñf"k ;ksX; Hkwfe 80% ls vfèkd gSA ;gk¡ dk eq[; Hkkstu pkoy gSA ;gh dkj.k gS fd ;gk¡ ds lHkh f”kyksa esa èkku dh [ksrh dh tkrh gSA

fcgkj dh Ñf"k lajpuk (Agricultural structure of Bihar)

z z fcgkj esa xaxk ds mÙkjh eSnku esa Ñf"k dh l?kurk vfèkd gSA bl {ks=k ds yxHkx 65 &80% Hkw&Hkkx ij Ñf"k dh tkrh gSA

z z mÙkjh fcgkj esa Ñf"k iz.kkyh dkiQh mUur fdLe dh gS] ;gh dkj.k gS fd bl {ks=k esa vofLFkr xaMd ,oa dkslh ds eSnkuh Hkkxksa esa o"kZ esa pkj izdkj dh iQlysa mitkbZ tkrh gSaA

[kjhiQ iQly z z [kjhiQ dh iQly twu&tqykbZ esa cksbZ tkrh gS rFkk uoacj&fnlacj esa dkV yh tkrh gSA

z z [kjhiQ dh iQly ds varxZr èkku] eDdk] Tokj] cktjk] vjgj vkfn izeq[k iQlysa gSaA

z z ;g iQly jkT; ds vfèkdka'k Hkkxksa esa mitkbZ tkrh gSA

fcgkj esa [kjhiQ dh iQlyksa dks nks oxks± esa foHkkftr fd;k tkrk gSμ

HknbZ iQly z z blds varxZr de le; esa rS;kj gksus okyh iQlyksa dh [ksrh dh tkrh gSA

z z HknbZ iQly ds varxZr Tokj] cktjk] èkku] eDdk rFkk dqN fryguksa dh [ksrh dh tkrh gSA

vxguh iQly z z vxguh iQlysa o"kkZ ½rq esa cksbZ tkrh gSa rFkk uoacj&fnlacj ds eghus esa dkV yh tkrh gSaA

z z vxguh iQly ds varxZRk èkku dh [ksrh izeq[k :i ls dh tkrh gSA blds izeq[k {ks=k gSaμ njHkaxk] eèkqcuh] iwf.kZ;k] lgjlk] lhrke<+h] jksgrkl vkfnA

jch iQly z z jch dh iQly dh cqvkbZ vDVwcj&uoacj esa dh tkrh gS rFkk ekpZ&vizSy ds eghus esa rS;kj gks tkrh gSA

z z jch dh iQly ds varxZr xsgw¡] tkS] puk] eVj] ljlksa vkfn dh [ksrh dh tkrh gS] tcfd xsgw¡ loZizFke iQly gSA

z z jch dh iQly gsrq flapkbZ dh vko';drk gksrh gS blfy;s ftl {ks=k esa flapkbZ dh lqfoèkk i;kZIr :i esa fo|eku gS] ogk¡ bldh mit ”;knk gSA

vè;k;

1

v è;k;

8

fcgkj % [kfut lalkèku

(Bihar: Mineral Resources)

lkekU;r% [kfut ls rkRi;Z ,sls HkkSfrd inkFkZ ls gksrk gS ftls ^[kku* ls [kksndj fudkyk tkrk gSA vxj ge [kfut 'kCn dk lafèk&foPNsn djrs gSa rks [kfu $ t vFkkZr~ laLÑr 'kCn ^[kfu* dk vFkZ gksrk gSμ ^[kksnuk* ;k ^[kqnk gqvk* ;k ^[kku* ,oa ^t* dk vFkZ gksrk gS mRiUu gksus okyk ;k tUe ysus okykA bl rjg la;qDr :i ls [kfut 'kCn dk vFkZ ^[kku ls mRiUu* gksrk gSA vaxzsth esa [kfut dks feujy (Mineral) dgk tkrk gSA [kfut dks nwljs rjg ls Hkh ifjHkkf"kr fd;k tk ldrk gSA ;g ekuk tkrk gS fd [kfut dk xq.k j[kus okys inkFkZ dBksj o fØLVyh; gksrs gSa vkSj bl rjg ge ;g dg ldrs gSa fd ^[kfut og inkFkZ gS tks fØLVyh; gks vkSj nh?kZdkfyd HkkSxksfyd ifjfLFkfr;ksa ds ifj.kkeLo:i fufeZr gqvk gksA fdlh Hkh jkT; ;k izns'k ds fodkl Øe esa [kfut lalkèkuksa dk egÙoiw.kZ ;ksxnku gksrk gSA ,d le; Fkk tc fcgkj [kfut lalkèku ds mRiknu vkSj HkaMkj.k ds fygkt ls vxz.kh jkT;ksa esa 'kkfey Fkk ysfdu o"kZ 2000 esa foHkktu ds ckn [kfut lalkèkuksa dk vfèkdka'k fgLlk >kj[kaM esa pyk x;kA ijarq orZeku esa Hkh fcgkj esa dbZ izdkj ds èkkfRod ,oa vèkkfRod [kfut ik, tkrs gSaA fcgkj dk nf{k.k&if'pe Hkkx [kfut HkaMkj ds ekeys esa 'ks"k Hkkx ls vkxs gSA HkkSxksfyd ifjfLFkfr ds dkj.k fcgkj ds nf{k.k&if'peh f”kyksa esa vusd izdkj dh [kfut lainkvksa dk HkaMkj ik;k tkrk gSA fcgkj esa foHkktu ls iwoZ dks;yk] ckWDlkbV] vHkzd] rkack] ykSg v;Ld] xzsiQkbV bR;kfn dk izpqj HkaMkj Fkk ysfdu ;s {ks=k >kj[kaM esa pys tkus ds dkj.k bu [kfutksa dk lhfer lzksr jg x;k gSA ogha nwljh vksj orZeku fcgkj esa phuh feV~Vh] ik;jkbV] pwuk iRFkj] DokV~Zt] isQYlikj] LysV] lksuk] 'kksjk rFkk ltkoVh xzsukbV bR;kfn [kfut inkFkZ izpqj ek=kk esa miyCèk gaSA ik;jkbV ds ekeys esa Hkkjr esa fcgkj gh ,d ,slk jkT; gS tgk¡ ik;jkbV dk mfpr HkaMkj feyrk gSA èkkfRod [kfut ds :i esa fcgkj esa ckWDlkbV vkSj lksus dk vPNk HkaMkj gSA [kM+xiqj dh igkfM+;k¡ ckWDlkbV ds lzksr gSa ,oa teqbZ f”kys dk lksuks {ks=k dk djefV;k LFkku lksus dk cM+k HkaMkj j[krk gSA vèkkfRod [kfut ds :i esa fcgkj ds jksgrkl f”kys esa pwuk iRFkj vkSj ik;jkbV_ teqbZ f”kys esa vHkzd_ Hkkxyiqj] ck¡dk esa phuh feV~Vh_ teqbZ] x;k vkSj uoknk esa DokV~Zt_ csxwljk;] leLrhiqj] eqtÝiQjiqj] iwohZ paikj.k ,oa lkj.k esa 'kksjk rFkk eqaxsj esa LysV [kfut izpqj ek=kk esa gSA

fcgkj ds izeq[k [kfut (Major minerals of Bihar)

fcgkj esa ik, tkus okys fofHkUu izdkj ds [kfutksa dk fooj.k fuEufyf[kr gSμ

pwuk iRFkj

z z pwuk iRFkj fcgkj ds if'peh Hkkx esa foaè;u 'kSy lewgksa esa Hkkjh teko ds :i esa ik;k tkrk gSA z z fcgkj esa pwuk iRFkj dk iz;ksx lhesaV ds fuekZ.k esa dPps eky ds :i esa fd;k tkrk gSA z z fcgkj esa xq.koÙkk;qDr mÙke Js.kh dk pwuk iRFkj jksgrkl dh igkfM+;ksa] dSewj iBkj rFkk eqaxsj esa feyrk gSA z z jksgrkl esa ;g eq[;r% lksu ?kkVh ds if'pe esa ik;k tkrk gS rFkk bl f”kys esa pwuk iRFkj dh vlhfer miyCèkrk ds dkj.k ;gk¡ lhesaV ds nks cM+s dkj[kkus Hkh gSaA z z jksgrkl f”kyk esa pwuk iRFkj dk dqy vuqekfur HkaMkj yxHkx 21.085 fefy;u Vu gSA

ik;jkbV

z z Hkkjr esa fcgkj gh ,dek=k ,slk jkT; gS tgk¡ ik;jkbV dk mfpr HkaMkj gSA z z Hkkjrh; [kfut C;wjks (Indian Mineral Bureau) dh fjiksVZ ds vuqlkj ns'k dk 95 izfr'kr ik;jkbV dk lafpr HkaMkj fcgkj esa gS vkSj fcgkj ns'k esa vdsyk 95% ik;jkbV dk mRiknu Hkh djrk gSA z z ik;jkbV xaèkd dk lzksr gksrk gS ,oa bldk mi;ksx isVªksfy;e 'kksèku] lqij iQkLiQsV] lYiQj ,flM] js;ksu] Bksl jcM+] phuh cukus rFkk moZjd m|ksx esa fd;k tkrk gSA z z jksgrkl ds vke>kSj esa dsanzh; lkoZtfud miØe ds :i esa ^ik;jkbV iQkLiQsV ,aM dsfedYl fyfeVsM* (PPCL) dh LFkkiuk dh xbZ tgk¡ bl [kfut dks mi;ksx esa ykdj cM+s iSekus ij moZjd dk mRiknu fd;k tkrk gSA

v è;k;

10

fcgkj % vkS|ksxhdj.k ,oa fu;kstu

(Bihar : Industrialization and Planning)

fdlh vFkZO;oLFkk ds varxZr tc dPps inkFkks± dks mfpr ,oa lqyHk rduhd ds ekè;e ls mlds Lo:i esa ifjorZu ykdj vfèkd mi;ksxh cuk nsuk rFkk fu£er inkFkks± dk mfpr rjhdksa ls j[k&j[kko djuk bR;kfn m|ksx ds varxZr vkrk gSA budk foLr`r :i vkS|ksxhdj.k dgykrk gSA

z z fdlh vFkZO;oLFkk esa vkS|ksxhdj.k ,oa fu;kstu gsrq fuEufyf[kr dh vko';drk gksrh gSμ

‹ z lqxerkiowZd dPps eky dh izkfIr ‹ z vR;fèkd dq'ky Jfedksa dh vko';drk ‹ z mfpr vkokxeu ekxZ ,oa ifjogu dk lkèku ‹ z mfpr ek=kk esa iawth dh vko';drk ‹ z fu£er oLrqvksa dh fcozQh gsrq foLr`r ck”kkj dh lqfoèkk z z vFkZO;oLFkk ds varxZr fuekZ.k&fofuekZ.k lesr m|ksx dks f}rh;d {ks=k dgk tkrk gSA

z z fcgkj esa ldy ?kjsyw mRiknu esa m|ksx (f}rh;d) {ks=k dk fgLlk 18.1 izfr'kr gSA tcfd Hkkjr esa vkSlru bldk fgLlk 29.02% gSA bl rjg vxj lw{e n`f"V ls ns[kk tk, rks fcgkj esa vkèkkjHkwr vko';drkvksa dh deh ds pyrs m|ksx {ks=k dkiQh fiNM+k gqvk gSA

Ñf"k vkèkkfjr m|ksx (Agriculture based industries)

fcgkj esa eSnkuh bykdksa dk {ks=kiQy vfèkd gksus ds iQyLo:i Ñf"k ij vkèkkfjr m|ksxksa dh laHkkouk c<+ tkrh gSA ysfdu vkèkkjHkwr vkS|ksfxd lajpuk ds vHkko esa Ñf"k ij vkèkkfjr m|ksx dk Hkh c`gr~ ek=kk esa fodkl ugha gks ik;k gSA

orZeku esa fcgkj esa fuEufyf[kr m|ksx tks Ñf"k ij vkèkkfjr gSaμ

z z (iwQM izksls¯lx m|ksx) [kk| izlaLdj.k m|ksx

z z pkoy fey m|ksx

z z phuh fey m|ksx

z z twV ,oa mlij vkèkkfjr oL=k m|ksx z z nky fey m|ksx bR;kfn

[kk| izlaLdj.k m|ksx (Food processing industry)

;g m|ksx eq[;r% Ñf"k ,oa i'kqikyu ij vkèkkfjr gS ftlds varxZr xsgw¡] eDdk] pkoy] nqXèk mRikn] [kk| rsy] iQy ,oa e[kkuk bR;kfn vkrs gSaA vkfFkZd losZ{k.k (2016–17) ds eqrkfcd fcgkj esa vxLr] 2016 rd [kk| izlaLdj.k m|ksx dh yxHkx 407 bdkbZ;k¡ LFkkfir gqb±] ftuesa ls 278 bdkbZ;k¡ gh lqpk# :i ls dk;Zjr gSaA bu lHkh bdkb;ksa esa 48404 yksxksa dks jks”kxkj dh izkfIr gks jgh gSA

z z izksVhu ,oa dkcksZgkbMªsV dh izpqj ek=kk e[kkuk esa ikbZ tkrh gS] ftldh [ksrh eq[;r% lhrke<+h] eèkqcuh ,oa njHkaxk esa dh tkrh gSA e[kkuk 'kksèk laLFkku njHkaxk esa LFkkfir gSA blds vykok eqtÝiQjiqj ,oa oS'kkyh esa yhph vkèkkfjr] tcfd jksgrkl ,oa dSewj esa ve:n vkèkkfjr [kk| izlaLdj.k m|ksx LFkkfir gSA

z z fcgkj esa [kk| izlaLdj.k m|ksx dks foLrr :i iznku djus gsrq fuEufyf[kr ;kstuk,¡ fØ;kafor gSaμ ‹ z **'khrxg ;kstuk&** 5 djksM+ rd lfClMh ‹ z **iwQM ikdZ ;kstuk&** dqy ykxr dk 30% lfClMh ftldh vfèkdre ek=kk 50 djksM+A gky gh esa cDlj esa ,d iwQM ikdZ dh LFkkiuk dh tk jgh gSA

v è;k;

11

122 fcgkj % ifjogu ,oa lapkjfcgkj^ (jkT; fo'ks"k)

(Bihar : Transport and Communication)

fdlh Hkh jkT; ds fodkl o lao`f¼ ds fy;s ogk¡ ,d mi;qDr ifjogu ,oa lapkj iz.kkyh dk gksuk vR;ar vko';d gksrk gSA gkyk¡fd bl iz.kkyh dh l?kurk {ks=k&fo'ks"k ds HkkSxksfyd o tyok;f;d dkjdksa ls izHkkfor gksrh gS] fo'ks"kdj lM+dA foxr n'kd esa fcgkj dh lM+dksa dh fLFkfr esa mYys[kuh; lqèkkj gqvk gSA fcgkj esa ifjogu ds lkèkuksa esa jsy] ok;q rFkk ty ifjogu izeq[k gSaA

lM+d ifjogu (Road transport)

z z fcgkj esa lM+d ifjogu ds varxZr jk"Vªh; jktekxZ] izkarh; jktekxZ] f”kyk lM+dsa rFkk xzkeh.k lM+dksa dks 'kkfey fd;k tkrk gSA

z z fcgkj ljdkj ds vkfFkZd losZ{k.k (2016 – 2017) ds vuqlkj flarcj 2016 rd jkT; esa jk"Vªh; jktekxksZ (National Highways) dh dqy yackbZ 4621 fdeh-] izkarh; jktekxksZ dh dqy yackbZ 4253 fdeh- rFkk izeq[k f”kyk lM+dksa dh dqy yackbZ 11054 fdeh- gSA fcgkj eas lM+d dh fLFkfr (flracj] 2016 rd)

lM+d ds izdkj

jk"Vªh; jktekxZ izkarh; jktekxZ izeq[k f”kyk lM+dsa yackbZ fdeh- %^ yackbZ fdeh- %^ yackbZ fdeh- % ,d ysu dh lM+d (3.75 eh- pkSM+kbZ)

618 13.4 772 18.2 5933 53.

eè;orhZ ysu dh lM+d (5.50 eh- pkSM+kbZ)

656 14.2 575 13.5 3372 30.

nks ysu dh lM+d (7.0 eh- pkSM+kbZ)

1899 41.1 2882 67.8 1562 14.

nks ysu ls vfèkd dh lM+d (7 eh- ls vfèkd pkSM+kbZ)

1414 30.6 24 0.6 187 1.

vU; 34 0.7^ –^ –^ – – dqy 4621 100.0^4253 100.0^11054 100. vkfFkZd losZ{k.k (2016–17), fcgkj ljdkj

z z dqy lM+d usVodZ (jk"Vªh; jktekxZ] izkarh; jktekxZ rFkk izeq[k f”kyk lM+das) ds lanHkZ esa iVuk (5.8%), x;k (4.9%), lqikSy (4.3%), ukyank (4.1%) rFkk eqtÝiQjiqj (4.0)% vkxs gSaA z z f'kogj (0.7%), eaqxsj (0.8%) rFkk y[khljk; (0.9%) lM+dsa usVodZ ds lanHkZ esa lcls fiNM+s f”kys gaSA

z z orZeku esa fcgkj esa dqy 40 jk"Vªh; jktekxZ gSaA

fcgkj esa izeq[k jk"Vªh; jktekxZ jk"Vªh; jktekxZ la[;k LFkku (^2) eksgfu;k&lklkjke&vkSjaxkckn&MksHkh (^19) Nijk&gkthiqj&iVuk

v è;k;

13

fcgkj % tux.kuk& 2011

(Bihar : Population–2011)

loZizFke fcgkj esa tux.kuk dh 'kq#vkr o"kZ 1872 esa gqbZ FkhA gkyk¡fd fu;fer tux.kuk (izR;sd nl o"kZ ds varjky ij) dh 'kq#vkr o"kZ 1881 esa gqbZ] tks rc ls fujarj gks jgh gSA bl Øe esa o"kZ 2011 dh tux.kuk fcgkj dh 14 oha tux.kuk gSA bl tux.kuk ls lacafèkr egÙoiw.kZ vk¡dM+s o rF; bl izdkj gSaμ

dqy tula[;k (Total population) z z tux.kuk] 2011 ds vafre vk¡dM+ksa ds vuqlkj fcgkj dh dqy tula[;k 10,40,99,452 gSA blesa iq#"kksa dh la[;k 5,42,78,157 (52.14%) gS] tcfd efgykvksa dh la[;k 4,98,21,295 (47.86%) gSA z z dqy tula[;k ds lanHkZ esa fcgkj ns'k esa rhljs LFkku ij gSA ;gk¡ ns'k dh dqy tula[;k dk 8.60% tula[;k fuokl djrh gSA z z lokZfèkd tula[;k okyk f”kyk iVuk (58,38,465) gS] tcfd U;wure tula[;k okyk f”kyk 'ks[kiqjk (6,36,342) gSA

lokZfèkd tula[;k okys f”kys U;wure tula[;k okys f”kys Øe f”kyk tula[;k Øe f”kyk tula[;k

1. (^) iVuk 58,38,465 1. (^) 'ks[kiqjk 6,36,
2. (^) iwohZ paikj.k 50,99,371 2. (^) f'kogj 6,56,
3. (^) eq”kÝiQjiqj 48,01,062 3. (^) vjoy 7,
4. (^) eèkqcuh 44,87,379 4. (^) y[khljk; 10,00,
5. (^) x;k 43,91,418 5. (^) tgkukckn 11,25,

xzkeh.k tula[;k (Rural population) z z dqy tula[;k% 9,23,41,436 (88.71%) z z iq#"k tula[;k% 4,80,73, z z efgyk tula[;k% 4,42,67, z z lokZfèkd xzkeh.k tula[;k okyk f”kyk iwohZ paikj.k (46,98,028) gS] tcfd U;wure xzkeh.k tula[;k okyk f”kyk 'ks[kiqjk (5,27,340) gSA lokZfèkd xzkeh.k tula[;k okys f”kys U;wure xzkeh.k tula[;k okys f”kys Øe f”kyk tula[;k Øe f”kyk tula[;k

1. (^) iwohZ paikj.k 46,98,028 1. (^) 'ks[kiqjk 5,27,
2. (^) eq”kÝiQjiqj 43,27,625 2. (^) f'kogj 6,28,
3. (^) eèkqcuh 43,25,884 3. (^) vjoy 6,48,
4. (^) leLrhiqj 41,13,769 4. (^) y[khljk; 8,57,
5. (^) x;k 38,09,817 5. (^) eqaxsj 9,87,

lokZfèkd xzkeh.k tula[;k izfr'krrk okys f”kys Øe f”kyk izfr'kr

1. (^) leLrhiqj 96.53%
2. (^) ckadk 96.50%
3. (^) eèkqcuh 96.40%

v è;k;

14